بيش فعالی در كودكان مسئله‌ای است که بسياري از والدين، مربيان و معلمان با آن روبرو هستند، اما گاهی آن را اشتباه تفسير می‌كنند يا از آن غافل می‌مانند. كودكی كه انرژی زیادی دارد، مدام در حال حركت است، تمرکز ندارد و رفتارهای ناگهانی نشان می‌دهد ممكن است مبتلا به بیش فعالی باشد. در اين مقاله قصد داریم به زبانی ساده اما علمی، بيش فعالي در كودكان را بررسی کنیم؛ علائم آن را بشناسيم، دلايل بروز آن را درك كنيم، روش‌های تشخيص و درمان آن را بشناسيم و راهكارهايي براي مديريت بهتر اين وضعيت ارائه دهيم. با ما همراه باشيد تا دید بازتری نسبت به اين موضوع پيدا كنيد.
تعريف بيش فعالی در كودكان
بیش فعالی در کودکان نوعی اختلال رفتاری عصبی است كه معمولا در كودكی آغاز می‌شود و در صورت عدم شناسايی و درمان، می‌تواند تا بزرگسالی ادامه يابد. كودكان مبتلا به اين اختلال، توانايي تمركز بر يك موضوع خاص را ندارند، كنترل هيجانات برایشان دشوار است و حرکات بدنی زیادی دارند. بیش فعالی معمولا با كمبود توجه نیز همراه است و در بسیاری از مواقع به آن اختلال كم‌توجهی – بیش فعالی نيز گفته می‌شود.
بیشتر بخوانید: بهترین روش ها برای کنترل خشم در کودکان
علائم و نشانه‌های بیش فعالی در کودکان
شناسائی علائم بيش فعالی در كودكان گام نخست برای كمك به كودك است. اين علائم ممكن است در محيط خانه، مدرسه يا ميان دوستان آشكار شود. از جمله مهم‌ترين علائم اين اختلال می‌توان به موارد زير اشاره كرد:
- ناتوانی در نشستن طولانی در يك مكان
- قطع کردن صحبت دیگران
- بی‌قراری مداوم
- ناتوانی در تمرکز بر تكاليف يا بازی‌ها
- فراموشی مکرر وسایل شخصی
- رفتارهای ناگهانی و بدون فکر قبلی
- ضعف در پیروی از دستورالعمل‌ها
وجود چند مورد از اين علائم به معنی ابتلای قطعی بيش فعالی در كودكان نيست. اما اگر اين رفتارها به صورت مداوم و در محيط‌های مختلف تكرار شود، نياز به بررسی تخصصی خواهد بود.
بیشتر بخوانید: افسردگی در کودکان
دلايل بيش فعالی در كودكان
علت دقيق بيش فعالی در كودكان هنوز به طور کامل مشخص نشده است، اما تحقيقات عوامل متعددی را در شكل‌گيری اين اختلال موثر می‌دانند:
- ژنتيک: كودكانی كه در خانواده‌شان سابقه بیش فعالی وجود دارد، بيشتر در معرض خطر هستند.
- نقايص مغزی: برخی مطالعات نشان می‌دهند كه نواحی خاصی از مغز اين كودكان با اختلال در كاركرد مواجه است.
- محرك‌های زيست‌محيطی: قرار گرفتن در معرض مواد سمی مانند سرب در دوران كودكی می‌تواند نقش داشته باشد.
- مصرف دخانيات يا الكل توسط مادر در دوران بارداری
آگاهی از اين عوامل كمك می‌كند تا والدين بتوانند پيش‌بينی دقيقی نسبت به رفتار كودك خود داشته باشند.
تشخیص بيش فعالی در كودكان
به طور كلى اختلال نقص توجه يا بيش فعالی در كودكان مى تواند توسط يك روانشناس يا روانپزشك معتبر تشخيص داده شود. بنابراين اگر كودك شما مشكوك به اين بيمارى است توصيه مى شود تا هرچه سریعتر به بهترين گروه روانشناسى و روانپزشكى مراجعه كرده تا پس از تاييد و تشخيص روند درمان هرچه سریعتر آغاز شود. لازم است به خاطر داشته باشيد كه عدم تشخيص و درمان اختلال نقص توجه و بيش فعالى در سنين كودكى مى تواند منجر به عواقب و عوارض جبران ناپذيرى در سلامت روانى فرزند شما در آینده و بزرگسالی شود.
بیشتر بخوانید:اختلال اضطراب جدایی در کودکان
روند تشخيص معمولا شامل موارد زير است:
- گفت‌وگو با والدين و معلم كودك
- بررسی سابقه خانوادگی
- انجام آزمون‌های روان‌شناختی
- مشاهده رفتار كودك در شرايط مختلف
- در بسیاری از موارد، والدين ممكن است بی‌توجهی يا شیطنت كودك را با بيش فعالی اشتباه بگيرند. بنابراين نظر يك متخصص برای تشخيص دقيق ضروری است.
انواع بيش فعالی در كودكان
بيش فعالی در كودكان به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:
- نوع بی‌توجه: در اين نوع، كودك تمركز كافی ندارد، اما بيش‌فعالی حركتی چندانی ندارد. اين نوع بيشتر در ميان دختران مشاهده می‌شود.
- نوع پرتحرك و تکانشی: در اين نوع، كودك فعاليت بدنی زیادی دارد و رفتارهای ناگهانی از خود نشان می‌دهد.
- نوع تركيبی: ترکیبی از بی‌توجهی و بيش‌فعالی است كه شايع‌ترين نوع اين اختلال محسوب می‌شود.
شناسائی نوع اختلال كمك زيادی به انتخاب بهترين روش درمانی خواهد كرد.
تفاوت بين كودك پرانرژی و كودك مبتلا به بیش فعالی
بسياری از كودكان به طور طبیعی پرتحرک و پرانرژی هستند، اما همه آنها بيش فعال نيستند. تفاوت اصلی در شدت و پیامدهای اين رفتارهاست. كودك پرانرژی می‌تواند قوانين را رعايت كند، اما كودك بيش فعال معمولا كنترل رفتاری کافی ندارد و در فعاليت‌های روزمره با مشكل مواجه است.
پیامدهای بی‌توجهی به بیش فعالی
اگر بيش فعالی در كودكان بدون مداخله و درمان باقی بماند، ممكن است مشكلات زير ايجاد شود:
- افت تحصيلی
- مشكلات در روابط اجتماعی
- كاهش اعتماد به نفس
- افزايش احتمال ابتلا به اضطراب و افسردگی در نوجوانی و بزرگسالی
- خطر گرایش به رفتارهای پرخطر
به همين دليل تشخيص و درمان به موقع اين اختلال اهميت زيادی دارد.
روش‌های درمان بیش فعالی در کودکان
درمان بیش فعالی معمولا ترکیبی از چند روش است:
۱. دارودرمانی
داروهایی مانند متيل فنيدات و آمفتامين‌ها در كاهش علائم موثرند. البته مصرف دارو بايد تحت نظر پزشک و با نظارت كامل صورت گيرد.
۲. رفتاردرمانی
در اين روش، كودك ياد می‌گيرد كه رفتارهای مناسب‌تری از خود نشان دهد و والدين نيز آموزش می‌بينند چگونه با كودك برخورد كنند.
۳. مشاوره خانواده
در بسیاری از موارد، مشكلات كودك ناشی از شرايط خانوادگی است. به همين دليل آموزش والدين نقش کلیدی دارد.
۴. اصلاح برنامه روزانه
برنامه‌ريزی دقيق برای خواب، غذا، بازی، استراحت و آموزش به كاهش علائم کمک می‌كند.
راهكارهايی برای والدين كودكان مبتلا به بیش فعالی
والدين نقش بسیار مهمی در مديريت رفتارهای كودك مبتلا به بیش فعالی دارند. توجه به نیازهای خاص اين كودكان و استفاده از راهکارهای علمی و عملی می‌تواند به كاهش علائم و بهبود كيفيت زندگی كودك كمك كند. در ادامه چند راهكار كاربردی ارائه می‌شود كه با رعايت آنها می‌توان محيطی آرام‌تر و قابل پيش‌بينی‌تر برای كودك ايجاد كرد:
- ايجاد روتين روزانه منظم: داشتن برنامه ثابت برای خواب، بيداری، غذا، بازی و تكاليف، احساس امنيت و ثبات را در كودك تقويت می‌كند.
- پرهيز از تنبيه بدنی و فرياد زدن: تنبيه‌های شديد نتيجه معكوس دارند. در عوض، استفاده از روش‌های ارتباطی آرام و قاطعانه موثرتر است.
- تشویق رفتارهای مثبت: با استفاده از پاداش‌های ساده مانند برچسب، جدول امتيازی يا كلمات محبت‌آميز می‌توان رفتارهای مثبت را تقويت كرد.
- كاهش استفاده از وسايل ديجيتال: كاهش زمان استفاده از تلويزيون، تبلت و گوشی، به تمركز بيشتر كودك كمك می‌كند.
- فراهم كردن فرصت برای تخلیه انرژی: كودكان بيش فعال نياز دارند كه انرژی خود را تخليه كنند. ورزش، بازی در فضای باز و فعاليت‌های بدنی بسيار مفيد است.
- ارتباط مداوم با مدرسه: هماهنگی والدين با معلمان و مشاوران مدرسه به ايجاد برنامه‌های يكپارچه و پشتيبان کمک می‌كند.
در نهايت، صبوری و استمرار در اجرای اين راهكارها رمز موفقيت در مديريت بيش فعالی كودك است. كودكی كه با درك، حمايت و نظم تربيت شود، می‌تواند توانايی‌های خود را بهتر نشان دهد و مسير رشد سالم‌تری را طی کند.
نقش مدرسه در شناسايی و حمايت
معلمان در خط مقدم برخورد با كودكان مبتلا به بیش فعالی قرار دارند. مشاهده دقيق رفتار كودك در كلاس، گزارش به والدين، همکاری با مشاور مدرسه و استفاده از روش‌های آموزشی متنوع می‌تواند تاثير بسزايی در بهبود وضعيت كودك داشته باشد.
تغذيه و بيش فعالی
هرچند رابطه مستقيم بين تغذيه و بيش فعالی هنوز به طور كامل ثابت نشده، اما برخی مواد غذايی می‌توانند علائم را تشديد يا كاهش دهند. كاهش مصرف قندهای ساده، نوشابه، مواد نگهدارنده و افزودنی‌ها، و استفاده بيشتر از غذاهای طبيعی مانند سبزيجات، ميوه، ماهی و مغزها می‌تواند مفيد باشد.
نتيجه‌گيری
بيش فعالی در كودكان موضوعی حساس و چند‌بعدی است كه درك درست آن نياز به آگاهی و حوصله دارد. اگر اين اختلال به موقع تشخيص داده شود و با روش‌های علمی مديريت گردد، كودك می‌تواند زندگی موفقي داشته باشد. والدين، معلمان و متخصصان بايد با همكاری يكديگر، مسير رشد و شكوفايی كودك را هموار كنند. آنچه اهمیت دارد، پذيرش تفاوت‌ها و استفاده از راهكارهای مناسب است تا كودكی با اين ويژگی، بتواند توانايی‌های خود را به بهترين شكل ممكن نشان دهد.